صادق فلاح

کتاب درمانی به معنای روان درمانی با استفاده از کتاب چهت افزایش دانش و آگاهی افراد درباره مسائل خود و احتمالاً در راستای بهبود روند روان درمانی است. تکیه به کتاب درمانی به تنهایی برای حل برخی مشکلات کافی نیست اما همواره از ابعاد مهم رواندرمانی برای بسیاری از روانشناسان به شمار می رود.
کتاب رهایی از #وسواس، از بهترین کتاب ها در این حوزه است که برای حل این مشکل در #مراحعان گرفتار آن، مورد استفاده بسیاری از روانشناسان (نه همه) قرار دارد.

در ادامه مطلب، با این کتاب بیشتر آشنا می شوید:

بین مردم زیاد می شنوی که: «روان شناسا خودشون از همه دیوونه ترن». بگذریم از اینکه نگارنده خودش دانشجوی روان شناسی است، این سخن با واقعیت نسبتی دارد! به خاطر اینکه: ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی/تا درد آشنا نباشی، کی درمانگر شوی؟ تا درمانگر تجربه ای شخصی از «جراحت روانی» نداشته باشد، نمی تواند واقعاً با بیمار همدلی کند و به «ظرافت های» بیماری پی ببرد. صدالبته باید علی القاعده درمانگر از بیمارِ خود سالم تر باشد و درمانگرانی که هنوز به تجربه جراحت مشغولند، صلاحیت درمانگری ندارند، امری که از نگاه تیزبین کمیسیون پروانه سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران دور نمی ماند. حالا اگر صحبت از «مرموزترین و پیچیده ترین» روان-رنجوری بشر، یعنی «اختلال وسواس فکری و عملی Obsessive Compulsive Disorder/OCD» باشد، این مسأله برجسته تر می شود. 

اینها وقتی به ذهنم خطور کرد که سرگذشت چری پدریک، پرستار حرفه ای و نویسنده دوم کتاب را در مقدمه خواندم:

«در کنفرانس "بنیاد وسواس" که در سال ۱۹۹۷ تشکیل شده بود، دکتر بروس هایمن، رواندرمانگری را که در درمان وسواس تخصص داشت، ملاقات کردم. او مشغول نوشتن کتابی بود درباره وسواس، کتاب کاری که ابزار لازم را برای رهایی از وسواس در اختیار بیماران وسواسی قرار دهد. دو سال بود که دکتر هایمن به دنبال یک فرد حرفه ای در پزشکی می گشت که بتواند تجربه وسواس را از دیدگاه بیمار، به رشته تحریر درآورد. ما همدیگر را کشف کردیم. می توانستیم به عنوان مکمل هم، کتابی درباره وسواس تهیه کنیم. ما با هم مهارت ها و تخصص هایمان را در این کار مشترک به کار گرفتیم. سابقه پرستاری من، مرا در درک جنبه های پزشکی وسواس و درمان آن یاری می رساند. با توجه به اینکه خود دچار وسواس بوده ام، می توانم مطالب را توأم با همدردی و تفاهم منتقل کنم. ما معتقدیم که این تخصص و مهارت مشترک دلیل اصلی موفقیت این کتاب بوده است.»

نویسنده اول این کتاب، هرچند خودش وسواس نداشته امّا بیش از دو دهه «وقف» درمان وسواس و شاگرد ادنا فوآ (صاحب یکی از مهم ترین مدل ها برای فهم و درمان وسواس و یکی از صد نفر تأثیرگذار ترین افراد در سطح جهان در نظرسنجی مجله تایم در سال ۲۰۱۰) بوده است و این کتاب «حاصل بیش از بیست سال تجربه در درمان بیش از یک هزار بیماری است که از انواع مختلف وسواس رنج می بردند.»

امّا برجستگی دیگر این کتاب آن است که توسط پیشکسوت روان شناسی بالینی و از مؤسسین اصلی این رشته در ایران، استاد دکتر حبیب الله قاسم زاده ترجمه شده است. باید گفت که ترجمه ایشان، با تسلطی که بر زبان و ادبیات فارسی دارند، خدمتی به تأسیس و پدیدآیی زبان فارسی روان شناختی بوده است. به-خصوص اینکه ایشان در پیشگفتار عالمانه ای که بر کتاب نوشته اند، به شماری از واژه گزینی ها و معادل یابی هایشان اشاره کرده اند، واژه هایی که برای درک روانشناختی فارسی زبانان راهی می گشایند. ترجمه ایشان به اندازه پیشگفتاری که بر کتاب نگاشته اند، خواندنی است.

به راستی وسواس چیست؟ استاد قاسم زاده در پیشگفتار، سیمایه های بالینی اصلی OCD را چنین بر می شمرند:

- احساس اضطراب، پریشانی یا آشفتگی که بر اثر وسواس های فکری ناخوانده و مزاحم ایجاد می شود؛
- پاسخ به این احساس، که به صورت رفتاری یا شناختی بروز می یابد (مانند شست و شو یا تکرار یک عبارت یا ذکر در ذهن)؛
- کاهش اضطراب بر اثر انجام اعمال و رفتار هایی که عمدتاً به صورت آیین واره ای انجام می گیرند؛
- ترس و وحشت از بروز فاجعه و اتفاقات بد (در مورد خود فرد و نزدیکانش)، در صورت نپرداختن به رفتار های اجباری-وسواسی؛
- رفتار اجتنابی (بیمار به جای آنکه به چیز آلوده ای دست بزند و بعد بخواهد دستش را بشوید، سعی می کند اصلاً با چیز هایی که آنها را آلوده و نجس تلقی می کند، برخوردی نداشته باشد)؛
- نیاز به خاطرجمعی در مورد اینکه کار ها درست انجام گرفته است و اتفاقی نخواهد افتاد؛
- احساس گناه در مواردی که بیمار فکر می کند با انجام ندادن برخی رفتار ها و کنش های آیین واره ای ممکن است نتواند جلوی حوادث بد را بگیرد؛
- وقوف کامل یا نسبی دراین باره که بسیاری از رفتار های اجباری-وسواسی بیمار، غیرمنطقی، غیرضروری و بی فایده هستند (البته در مواردی ممکن است وقوف وجود نداشته باشد)؛
- احساس شرم در مورد انجام بسیاری از آیین واره ها و مخفی نگه داشتن آنها از دیگران؛
- احساس اینکه بیمار خود را کاملاً متفاوت از دیگران می پندارد و فکر نمی کند کسی در دنیا پیدا شود که مثل او رفتار کند؛
- احساس عجز و استیصال در برابر افکار و رفتار های تکراری، قالبی و خسته-کننده، و ناامیدی از هر گونه امکان تغییر و بهبود (پس از مدتی، خودِ رفتار هایی که به منظور خنثی سازی آثار برآشوبنده افکار وسواسی نشان داده می شوند، باعث شکایت خود بیمار و اطرافیان وی می گردند) ...

وسواس شست و شو اگرچه شایع ترین نوع وسواس است، تنها نوع آن به شمار نمی رود. وارسی، نظم و تکرار، عذاب وجدان، اندوزش (احتکار) و وسواس های عمدتاً فکری، انواع دیگری از وسواس اند. اختلال وسواس، چهارمین اختلال شایع روانپزشکی است و از جمله ۲۰ علل اصلی ناتوانی در سراسر دنیا شناسایی شده است. با وجود اینکه تسکین های دارویی و درمان های روانشناختی نسبتاً خوبی برای این اختلال وجود دارد، اغلب بیماران به این درمان ها دسترسی ندارند و متوجه می شویم که این مطلب اختصاص به کشور های در حال توسعه ندارد، وقتی بروس هایمن اینچنین می نالد: «هنوز بسیاری از افرادی که با وسواس دست و پنجه نرم می کنند، دچار شرم زدگی هستند و نمی توانند به راحتی به دنبال پیدا کردن کمک و مقابله با بیماری بگردند. آنها هم که در صدد گرفتن کمک بر می آیند، اکثراً نتیجه ای نمی گیرند و ناامید می شوند. ... ایده نوشتن کتابی درباره وسواس، از این آگاهی بر می خیزد که جز تعداد بسیار کمی از آنها، بیماران وسواسی درمان مناسبی دریافت نمی کنند.» اگر یک درمانگر ایرانی باشید، می توانید ناله دلخراش تری سردهید از این جهت که در ایران هزینه های روان درمانی را هیچ بیمه ای تقبل نمی کند. اینجاست که ضرورت یک کتاب کار برای بیماران خیلی جدی می شود.

در واقع این کتاب «به قصد اینکه جانشین درمان روان پزشکی یا روان شناختی به وسیله یک فرد حرفه ای باصلاحیت در زمینه سلامت روانی بشود، نوشته نشده است» امّا می تواند به صورت های زیر مورد استفاده قرار گیرد: «همراه با درمان روانپزشکی یا روان شناختی که در حال حاضر در جریان است، مورد استفاده افرادی که مایل نیستند از متخصصان حرفه ای کمک بگیرند، مورد استفاده افرادی که می خواهند به خودشان کمک نمایند، امّا نمی دانند چگونه یا افرادی که به درمان مناسب دسترسی ندارند، مورد استفاده افراد خانواده که می خواهند اطلاعات بیشتری در مورد وسواس کسب کنند.»

این کتاب چهار بخش و نوزده فصل دارد. بخش اول، کلیاتی درباره وسواس و درمان آن عرضه می کند. بخش دوم که بدنه اصلی کتاب را تشکیل می دهد، برنامه خود-راهبری را به صورت گام به گام عرضه می کند. اجرای این برنامه در یک دوره ۳ تا ۶ هفته ای امکان پذیر است. نکته بسیار مهم آن است که هدف، کاستن از رنج بیماری است و نه الزاماً ریشه کن کردن آن. بیماران وسواسی از نوعی تمامیت خواهی و کامل گرایی (perfectionism) رنج می برند و نویسنده به آنان یادآوری می کند که باید صبور باشند و وسواس در درمان وسواس نتیجه نمی دهد! در این بخش به نحو عملی، راه برد مداخله ای اصلی یعنی «رویارویی و جلوگیری از پاسخ» تصویر شده است. بخش سوم به کاربرد برنامه خود-راهبری در فرم های اختصاصی وسواس می پردازد. خواننده می تواند تنها فصولی از این بخش را بخواند که مناسب وضعیت خود می بیند. در بخش چهارم، اختلال های هم زمان، مسائل خانوادگی و ملاحظات مربوط به کمک گیری معرفی شده است. 

بروس هایمن به خوبی اشاره کرده است که: «بسیاری از فنون درمانی که در این کتاب شرح داده شده اند، جدید نیستند [البته این ویرایش با اختصاص دادن فصلی به رویکرد های پذیرش و ذهن آگاهی (acceptance and mindfulness) کاملاً روز آمد شده است] و در سایر کتاب های خودیاری و درسنامه های بالینی که برای روان شناسان حرفه ای نوشته شده اند، به آنها پرداخته شده است. امّا در این کتاب، بهترین و مؤثر ترین فنون، یک جا عرضه شده است. هم چنین، نظریه های موجود درباره فرایند های تغییر رفتار، به زبانی روشن و قابل فهم، توضیح داده شده است.» 

از برخی استادان شنیده ام که وسواس، سرطان روان است و وقتی متاستاز می دهد، به تمام ابعاد زندگی و روابط فرد حمله می کند. به چشم خود دیده ام که وقتی فرد «تسلیم» می شود، چگونه افکار و اجبار های وسواسی او را در خود فرو می برند و «تسخیر» می کنند. این کتاب به ما یاد می دهد که می توان تسلیم نشد، نفسی تازه کرد و سر بلند کرد به فراسوی تسخیر شدگی.

* معرفی کتاب از الف کتاب

 توصیه اکید من به دوستانی که گرفتار وسواس هستند، در وهله اول مراجعه به یک روانشناس در حوزه وسواس و یا اختلالات اضطرابی است. اگر در تهران حضور ندارید، تلاش کنید در شهرتان یک روانشناس خوب در این حوزه پیدا کنید (به جای دریافت مشاوره / رواندرمانی تلفنی). 

اطلاعات بیشتر درباره این اختلال و سایر مشکلات روانی در کانال زیر:
https://t.me/Beh_Rouzi

صادق فلاح
روانشناس